Γενικά θέματα ψυχικής υγείας: Ψυχικά Συμπτώματα που υποδηλώνουν την ύπαρξη έντονου άγχους, κρίσεων πανικού, κατάθλιψης

Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε – εν συντομία – με την δεύτερη ομάδα συμπτωμάτων που υποδηλώνουν την ύπαρξη μιας έντονης ψυχικής κατάστασης χωρίς να εισέλθουμε σε λεπτομέρειες που αφορούν τις ειδικές διαγνώσεις αυτών.

Σειρά, λοιπόν έχουν τα ψυχικά συμπτώματα που ταλαιπωρούν συχνά τους ανθρώπους. Με τον όρο «ψυχικά συμπτώματα» εννοούμε εκείνη που αφορούν την «ψυχική σφαίρα».

Να διευκρινίσουμε σε αυτό το σημείο, ότι ο όρος «ψυχικός» δεν πρέπει να συγχέεται με την οποιαδήποτε μη-ιατρική έννοια περί ψυχής, δηλαδή, θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή άλλες προσεγγίσεις και αναφορές που συναντιούνται επίσης. Στο παρόν κείμενο, αλλά και στα υπόλοιπα του ίδιου συγγραφέα, οι όροι ψυχικό φαινόμενο (ή ψυχική εκδήλωση), ψυχική λειτουργία, ψυχικές αναπαραστάσεις, ψυχικό όργανο, ψυχική αντίσταση κλπ αναφέρονται στην λειτουργία του χαρακτήρα ενός ανθρώπου (στον χαρακτήρα) που διαπιστώνεται στην συμπεριφορά του, από την συζήτηση μαζί του, από την ανάλυση των ονείρων του. Το ζήτημα αυτό θα αναπτυχθεί διεξοδικότερα σε άλλο άρθρο.

Να διευκρινίσω επίσης, ότι στην ταξινόμηση που ακολουθεί, σκόπιμα αποφεύγω την αυστηρά «ψυχιατρική» σειρά προσπαθώντας να μείνω πιστός σε εκείνο που συμβαίνει στους «πραγματικούς ανθρώπους».

Εδώ θα ασχοληθούμε με τα συγκεκριμένα ψυχικά συμπτώματα που είναι πλέον ειδικότερα των σωματικών. Προφανώς, όταν μιλάμε για ψυχικές εκδηλώσεις αναφερόμαστε σε μια κυμαινόμενη κατάσταση που πάντα σχετίζεται με τις συνθήκες που αντιμετωπίζει το άτομο.

Αυτά περιλαμβάνουν

1.       Εκδηλώσεις από το συναίσθημα:

a.        Άγχος: αν και ο όρος είναι γνωστός, ίσως πρέπει να επισημανθεί ότι συχνά μιλάμε για «αγχώδες συναίσθημα» Το άγχος αποτελεί μια ρεαλιστική απάντηση σε καθημερινές καταστάσεις. Αυτό είναι το άγχος που το άτομο αναγνωρίζει «ως φυσιολογικό». Η κατάσταση εκείνη που «ανησυχεί» αφορά την αγχώδη κατάσταση που δεν προκύπτει στα πλαίσια μιας «αντικειμενικής» αντίδρασης σε κάποια εξωτερική συνθήκη/κατάσταση. Οι συνήθεις λειτουργίες του ατόμου γίνονται δυσκολότερες καθώς το άγχος «καταναλώνει» σε μόνιμη βάση ένα «ποσό ψυχικής ενέργειας». Έτσι, επηρεάζονται η συγκέντρωση, η μνήμη, η δυνατότητα εργασίας (κυρίως όταν μιλάμε για πνευματική εργασία), η ψυχική αντοχή κλπ. Σε άλλο άρθρο θα αναφερθούμε ειδικότερα στο άγχος.

b.       Συναισθηματική ευμεταβλητότητα: αναφερόμαστε στην συναισθηματική αστάθεια που δεν χαρακτηρίζει το άτομο σε άλλες περιόδους της ζωής του.

c.        Φόβος: αναφέρεται συνήθως σε κάποιον αρκετά σαφή (στην σκέψη του ατόμου) εξωτερικό παράγοντα.

d.       Πανικός: η συναισθηματική κατάσταση που σημαίνει εντονότατο φόβο. Εδώ αρχίζουν να απορρυθμίζονται αρκετές ψυχικές λειτουργίες (κρίση, μνήμη κλπ). Συνήθως, ο φόβος και ο πανικός πηγαίνουν … χέρι-χέρι.

e.        Τρόμος: η κατάσταση εντονότατου φόβου όπου μαζί με τις άλλες διαταραχές εμφανίζονται, επιπλέον, σοβαρότερες ψυχικές διαταραχές, όπως: διαταραχές της σκέψης διαφόρων τύπων καθώς και διαταραχές της αντίληψης.

f.         Κατάθλιψη – καταθλιπτικό (μελαγχολικό) συναίσθημα: θα λέγαμε ότι εδώ υπάγεται εκείνη η ψυχική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από ένα «μέσο όρο» κακής διάθεσης. Το άτομο δυσκολεύεται να συμμετέχει σε εκείνα που νωρίτερα ήταν «καθημερινά πράγματα», δηλαδή, να κάνει παρέα με φίλους, να βγαίνει έξω, να φλερτάρει, να ακολουθεί τα χόμπυ του. Γενικά υπάρχει η αίσθηση της απώλειας ενδιαφέροντος και ότι δεν «εισπράττεται» ευχαρίστηση από δραστηριότητες που για αυτό το άτομο.

Η έννοια της μελαγχολίας φυσικά απαιτεί ανάπτυξη σε άλλα άρθρα.

g.        Εναντίωση – Θυμός – Οργή: Αναφερόμαστε στην ομάδα των «αρνητικών» συναισθημάτων τα οποία συχνά εμφανίζονται στις αγχώδεις – καταθλιπτικές καταστάσεις. Να σημειώσουμε εδώ ότι ο όρος «αρνητικό συναίσθημα» δεν αποτελεί ποιοτικό χαρακτηρισμό αλλά χρησιμοποιείται καθαρά από την αίσθηση που έχει ο παρατηρητής (ο θεραπευτής, εν προκειμένου) και σε ό,τι αφορά την δυνατότητα δημιουργίας «θεραπευτικής σχέσης». Θα λέγαμε ότι όσο πλησιάζει κανείς το «άκρο της οργής» μειώνονται οι δυνατότητες συνεργασίας.

2.       Εκδηλώσεις από την ιδεακή σφαίρα:

a.        Εμμονή: σκέψεις/ιδέες που είναι σταθερές και «κολλώδεις». Συχνά προκαλούν ενόχληση στο άτομο που «θέλει αλλά δεν μπορεί» να τις ξεφορτωθεί.

b.       Φοβία: επίμονη (νοητική αλλά και αγχώδης) ενασχόληση με κάποιο αγχογόνο θέμα. Συχνά πρόκειται για κάποιο ζήτημα σωματικής υγείας οπότε το άτομο χαρακτηρίζεται «υποχονδριακό» από ιατρούς και συγγενείς.

c.        Καταθλιπτικός ιδεασμός: κυριαρχούν ιδέες/σκέψεις καταθλιπτικού περιεχομένου (αυτομομφές, ιδέες αναξιότητας, αυτοκτονικός ιδεασμός κα)

3.       Εκδηλώσεις από την αντίληψη:

a.        Παρερμηνείες

b.       Παραισθήσεις

c.        Ψευδαισθήσεις

Γενικά υποδηλώνουν σοβαρότερες διαταραχές του συναισθήματος και παρατηρούνται σε ασθενείς που έχουν παραμείνει για πολύ καιρό χωρίς θεραπεία (ή με «ελλειπή» θεραπεία). Τέτοια συμπτώματα χρήζουν άμεσων θεραπευτικών παρεμβάσεων. Ενίοτε, και ειδικά σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας ή/και άτομα που έχουν σωματικές παθήσεις (αρτηριακή υπέρταση, αρρυθμίες, σακχαρώδης διαβήτης, καρδιακή ή/και αναπνευστική  ανεπάρκεια), υποδηλώνουν οργανικές διαταραχές του εγκεφάλου (μεταβολικές, τραυματικές, αποδιοργανωτικές καταστάσεις).

Τα παραπάνω αποτελούν σε γενικές γραμμές ένα σύνολο συμπτωμάτων που εμφανίζονται με κάθε δυνατό συνδυασμό, συχνότητας και έντασης, μαζί ή διαδοχικά, με εξάρσεις και υφέσεις.

Σε άλλα κείμενα ασχολούμαστε με την ανάλυση πιο συγκεκριμένων καταστάσεων.

Γενικά θέματα ψυχικής υγείας: Σωματικά Συμπτώματα που υποδηλώνουν ψυχική αναταραχή

Στην κλινική πράξη παρατηρείται πολύ συχνά να επισκέπτονται ασθενείς τον ειδικό ψυχίατρο αφού πρώτα έχουν διατρέξει έναν τεράστιο κύκλο κατά την διάρκεια του οποίου αφ’ ενός επισκέπτονται διαδοχικά ή και κατ’ επανάληψη ιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων (κυρίως: Παθολόγο, ΩΡΛ, Καρδιολόγο, Γαστρεντερολόγο) αλλά και αφ’ ετέρου χάνουν σημαντικό χρόνο προτού αντιμετωπίσουν αποτελεσματικότερα κάποια ψυχική διαταραχή.

Τα συμπτώματα που «ζητούν ανακούφιση» θα μπορούσαν να χωριστούν σε σωματικά και ψυχικά. Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με τα πρώτα

Συχνές σωματικές ενδείξεις Κρίσης άγχους και Αγχώδους Διαταραχής (και αρχόμενων καταθλιπτικών – μελαγχολικών καταστάσεων):

1.       Κεφαλαλγίες τάσης που εμφανίζονται κατά κανόνα ύστερα από κάποιο ψυχικό στρες και δεν υποχωρούν με τα συνήθη αναλγητικά φάρμακα.

2.       Ταχυκαρδίες και αίσθημα παλμών που ύστερα από τον καρδιολογικό έλεγχο αποδεικνύονται ότι δεν οφείλονται σε κάποιο πρόβλημα της καρδιακής λειτουργίας.

3.       Διαταραχές της αρτηριακής πίεσης που εμφανίζονται αιφνίδια, συνήθως κατά την διάρκεια μιας στρεσογόνας συνθήκης ή περιόδου. Τυπικό εδώ είναι ότι οι διαταραχές αφορούν κυρίως την συστολική πίεση (την «μεγάλη») ενώ η διαστολική (η «μικρή») παραμένει σε σχετικά φυσιολογικά επίπεδα. Τις περισσότερες φορές ο καρδιολόγος δεν διαπιστώνει κάποιες σαφείς ανωμαλίες στο καρδιογράφημα και στον υπέρηχο και συστήνει ανάπαυση, ηρεμία και χορηγεί αγχολυτικά φάρμακα (Lexotanil, Xanax, Tranxene, Tavor, ή κάτι αντίστοιχο με «κόκκινη γραμμή»).

4.       Διαταραχές του ύπνου: συνήθως έχουν την μορφή αρχικής αϋπνίας, όταν δυσκολεύεται το άτομο να κοιμηθεί, αλλά μπορεί να εμφανιστούν παράλληλα και αφυπνίσεις κατά την διάρκεια της νύχτας ή πρώιμη αφύπνιση, δηλαδή, το άτομο ξυπνάει στις 4 ή 5 το πρωί και αδυνατεί ή δυσκολεύεται να ξανακοιμηθεί.

5.       Διαταραχές του Γαστρεντερικού Συστήματος: εδώ συμπεριλαμβάνονται (σχεδόν) όλες οι δυνατές μορφές δυσπεψίας με αίσθημα δυσφορίας ή και πόνου σε διάφορα σημεία της κοιλιακής χώρας (με κυρίως άτυπες κατανομές), λειτουργικές διαταραχές του εντέρου (διάρροιες ή δυσκοιλιότητα) που ύστερα από τον σχετικό έλεγχο από τον αρμόδιο ιατρό δεν αναδεικνύουν κάποιο συγκεκριμένο πρόβλημα.

6.       Επίσης, συχνές είναι οι διαταραχές της όρεξης (συνήθως ελάττωση αλλά υπάρχουν και άτομα που «αντιδραστικά» καταναλώνουν περισσότερη τροφή όταν πιέζονται ψυχικά).

7.       Διαταραχές από το νευρομυϊκό - μυοσκελετικό σύστημα: εδώ υπάγονται διάφορες καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από διαταραχές της αισθητικότητας ή/και της κινητικότητας που δεν ακολουθούν κάποια «αντικειμενική» νευρολογική ή ανατομική κατανομή.

8.       Διαταραχές από το αναπνευστικό: κόμπος στο λαιμό, βάρος στο στήθος, αίσθημα πνιγμού ή έλλειψης αέρα αποτελούν πολύ συχνά συμπτώματα αγχωδών καταστάσεων.

9.       Διαταραχές από την λειτουργία των ενδοκρινών αδένων: συνήθως εμφανίζεται με την μορφή της απορρύθμισης της λειτουργίας κάποιου ενδοκρινούς αδένα (πάγκρεας à σακχαρώδης διαβήτης, θυρεοειδής, ωοθήκες à διαταραχή της εμμήνου ρύσεως)

10.    Διαταραχές από το δέρμα: εξανθήματα και ερεθισμοί συχνά συνδέονται με την επίταση αγχωδών καταστάσεων. Είναι ευρέως γνωστό ότι οι δερματικές παθήσεις (πχ ψωρίαση, κνησμώδεις καταστάσεις, τριχόπτωση) επιδεινώνονται όταν επιδεινώνεται η ψυχική κατάσταση του ασθενούς και συχνά οι διακυμάνσεις της βασικής νόσου συνδέεται με τις διακυμάνσεις της ψυχικής διάθεσης.

11.    Αυτοάνοσα νοσήματα: ερυθηματώδης λύκος, σκληροδερμία, ρευματοειδής αρθρίτιδα, σπονδυλαρθρίτιδες κλπ συνοδεύονται σταθερά από ψυχικές εκδηλώσεις. Κι εδώ ισχύει ότι συχνά οι διακυμάνσεις της βασικής νόσου επηρεάζονται από την ψυχική κατάσταση.

Να επισημάνουμε πάντως ότι σε όλες αυτές τις καταστάσεις η θεραπεία των ψυχικών διαταραχών δεν αναιρεί σε καμία περίπτωση την θεραπεία της βασικής νόσου.

12.    Διαταραχές της σεξουαλικής λειτουργίας: με διαταραχή της λίμπιντο (δηλαδή, της σεξουαλικής επιθυμίας). Συνήθως εμφανίζεται μείωση της σεξουαλικής επιθυμίας. Στους άντρες (συχνότερα) μπορεί να παρατηρείται και αύξηση της σεξουαλικής δραστηριότητας συχνά από ένα υποκείμενο (ασυνείδητο) άγχος που διαταράσσει την αυθόρμητη σεξουαλική λειτουργία.  

Όλα τα παραπάνω αποτελούν λοιπόν συχνές εκδηλώσεις σωματοποιημένου άγχους. Σύμφωνα με στατιστικές το 30-40% των ασθενών που επισκέπτονται τα Εξωτερικά Ιατρεία του Παθολογικού Τομέα ενός Γενικού Νοσοκομείου εμφανίζει τέτοια συμπτώματα τα οποία ουσιαστικά δεν χρήζουν ιδιαίτερης αντιμετώπισης. Σε αυτό το σημείο έρχεται συχνά στο νου το «Δεν έχεις τίποτα! Άγχος είναι. Κοίταξε να το αποβάλλεις!» που είναι τα λόγια με τα οποία περιγράφουν την εμπειρία τους οι ασθενείς.

Όταν τα παραπάνω εμφανίζονται τακτικά ή επιμένουν για περισσότερο από μερικές μέρες είναι η ώρα να συμβουλευτεί κανείς τον ειδικό ιατρό. Ο ειδικός σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ο ψυχίατρος. Δειλά-δειλά αρχίζει να μειώνεται ο (μυθικός) φόβος για τον Ψυχίατρο που κλείνει τους τρελούς στο ψυχιατρείο. Αυτή είναι η ακραία συνθήκη αλλά μάλλον μοιάζει με την περίπτωση που κάποιος με ένα «αθώο» κοιλιακό άλγος πηγαίνει στο νοσοκομείο όπου ο Παθολόγος διαπιστώνει «ύποπτη οξεία κοιλία» και χρειάζεται άμεση χειρουργική επέμβαση.

Ευτυχώς, οι περισσότερες περιπτώσεις δεν είναι τέτοιες, και ειδικά όταν κάποιος υπερβεί νωρίς τους όποιους φόβους του. Τότε, ο ψυχίατρος μπορεί να κάνει μια ψύχραιμη εκτίμηση και να συστήσει την καλύτερη θεραπεία.

Οι επιλογές τότε – εφ’ όσον κρίνεται απαραίτητη κάποια θεραπεία – κινούνται ουσιαστικά σε δύο άξονες: ψυχοθεραπεία και φαρμακοθεραπεία.

Για κάποιες αδρές ενδείξεις που καθορίζουν την μία ή την άλλη επιλογή θα μιλήσουμε σε επόμενο άρθρο.