Καρκίνος του μαστού: Μια απόπειρα προσέγγισης των ψυχολογικών παραμέτρων που επηρεάζονται από την διάγνωση και τη θεραπεία της νόσου

Μπουρνάκας Αλέξης

Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής

Σήμερα έχουμε ήδη μιλήσει για διάφορα πολύ ενδιαφέροντα ζητήματα που αφορούν τον καρκίνο του μαστού, κατά κύριο λόγο στις γυναίκες.

Η παρούσα ομιλία θα επιχειρήσει να επικεντρωθεί εν συντομία στην ψυχική πλευρά του θέματος που εξετάζουμε.

Χωρίς να υποστηρίζουμε ότι άλλες μορφές καρκίνου δεν είναι σοβαρές ή ότι δεν επηρεάζουν την ψυχολογική κατάσταση του ατόμου, η γυναίκα που διαγιγνώσκεται με καρκίνο του μαστού βρίσκεται αντιμέτωπη με μια ιδιαίτερη κατάσταση. Εκείνο που απειλείται είναι το όργανο που αποτελεί, θα λέγαμε χωρίς υπερβολή, το κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικό της γυναίκας: το στήθος. Η ψυχολογική σημασία του στήθους είναι τεράστια και για αυτό ο καρκίνος του μαστού προκαλεί (ή απειλεί να προκαλέσει) ένα μείζον ψυχικό τραύμα, πέραν του σωματικού.

Η σημασία του στήθους για την γυναίκα αλλάζει φυσικά ανάλογα με την ηλικία της. Σε μια νέα κοπέλα, είναι ένα σημείο με σημαντικές ψυχικές επενδύσεις που σχετίζονται με ζητήματα φύλου, ταυτότητας, και αυτοπεποίθησης. Στην γυναίκα που έχει γίνει μητέρα, το στήθος είναι το όργανο που συμβολίζει εκείνο που έχει δώσει τροφή, ζεστασιά και ηρεμία στο μωρό της. Μέσω του στήθους άλλωστε, εγκαθίσταται η πρώτη σχέση μεταξύ βρέφους και μητέρας. Στις γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, το στήθος, αν και δεν παίζει πλέον αντικειμενικά πρωτεύοντα ρόλο, δεν χάνει ποτέ την σημαντικότητά του.

Έτσι, οι αναγκαίες θεραπευτικές παρεμβάσεις που θα γίνουν (μερική ή ολική μαστεκτομή, ακτινο- και χημειοθεραπείες), δημιουργούν ταυτόχρονα μια σειρά από ψυχικές καταστροφές που συνδέονται με την συνειδητή, αλλά κυρίως την ασυνείδητη, σημασία που έχει το στήθος για την συγκεκριμένη γυναίκα.

Η γυναίκα είναι αναγκασμένη να αποδεχτεί έναν ακρωτηριασμό που ακόμα και σε ψυχικά γερές γυναίκες θα προκαλέσει κλυδωνισμούς.

Εδώ λοιπόν είναι σημαντικό, ο θεράπων ιατρός να λαμβάνει υπ’ όψιν την ιδιαιτερότητα της κατάστασης. Καθώς ο ίδιος είναι επιφορτισμένος με μια πληθώρα ιατρικών προβλημάτων ενώ συχνά αναλαμβάνει και πολλαπλούς κανονιστικούς ρόλους, δεν ενδείκνυται να είναι αυτός που θα επιχειρήσει την ψυχολογική στήριξη της ασθενούς του, έστω και αν εκείνη του το ζητήσει επειδή η θεραπεία θα διαρκέσει για πολύ καιρό, και αρκετές γυναίκες θα χρειαστούν ψυχολογική στήριξη είτε από την αρχή είτε κατά την πορεία.

Η αντίδραση της ασθενούς στην διάγνωση ποικίλει. Εξαρτάται από μια σειρά παραγόντων που σχετίζονται με την προσωπικότητα, το χαρακτήρα, την ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, την οικογενειακή κατάσταση κα.

Ανάλογα με το εάν διευκολύνει ή όχι την θεραπευτική αντιμετώπιση, μπορούμε να κατατάξουμε την αντίδραση αυτή σε ωφέλιμη και μη ωφέλιμη.

·         Σε ακραία αρνητικές περιπτώσεις, η ασθενής και το περιβάλλον της θα κάνουν, αυτό που αποκαλούμε, άρνηση της ασθένειας. Γυναίκες με ιδιαίτερα ευάλωτο ψυχισμό, ή με σοβαρές ψυχικές παθήσεις (κυρίως ψυχώσεις ή βαριές μεθοριακές καταστάσεις) είναι υποψήφιες για τέτοιου τύπου αντιδράσεις.

·         Οι υπόλοιπες, συνήθως θα καταφέρουν να αντέξουν τα δυσάρεστα νέα σε πρώτο χρόνο και θα μπορέσουν, μαζί με τον θεράποντα ιατρό, να κάνουν τα πρώτα βήματα στην θεραπεία.

Για τις περισσότερες γυναίκες, το δυσκολότερο κομμάτι αρχίζει μετά την παρέλευση των πρώτων σταδίων της θεραπείας.

Θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε τις παρακάτω αδρές κατηγορίες ψυχολογικών αντιδράσεων. 

1.         Συχνές είναι οι αγχώδεις αντιδράσεις που όταν είναι έντονες μπορεί να χρειαστούν ειδική αντιμετώπιση.

2.         Ενίοτε, η κατάσταση είναι βαρύτερη εξ αρχής, οπότε εμφανίζεται ένα κλινικό σύνδρομο με στοιχεία κατάθλιψης. Ορισμένες φορές όμως, μπορεί να εκδηλωθεί με το αντίθετο προσωπείο, αυτό της μανίας. Αμφότερες θα γίνουν σχετικά εύκολα αντιληπτές, ακόμα και από τον μη ειδικό αφού η συνεργασιμότητα θα επηρεαστεί αρνητικά.

3.         Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση που η ασθενής υιοθετεί μια επίμονη στάση μόνωσης του συναισθήματος. Ενώ συνεργάζεται στην θεραπεία, ψυχολογικά διαπιστώνουμε μια συμπεριφορά με κεντρικό χαρακτηριστικό ένα σύνθημα: «Εντάξει, πέρασε! Πρέπει να το ξεχάσω και να συνεχίσω». Αν και φαινομενικά, η γυναίκα αυτή μπορεί να παρουσιάζεται υγιής και να συνεχίζει κανονικά την ζωή της, μέσα της υπάρχει εκείνο που θα ονομάσω «ένας θάνατος χωρίς πένθος». Εδώ βρίσκεται η μόνωση του συναισθήματος που δεν είναι τίποτα περισσότερο από έναν αμυντικό μηχανισμό, με αρνητικές επιπτώσεις. Η γυναίκα γίνεται συναισθηματικά ρηχή και ψυχρή. Μπορεί να δείχνει δραστήρια αλλά η ίδια γνωρίζει ότι δεν αποκομίζει βαθύτερη ευχαρίστηση από τις δραστηριότητες που αναλαμβάνει. Όταν το περιβάλλον δεν είναι ιδιαίτερα παρατηρητικό, αυτή η κατάσταση μπορεί να χρονίσει αλλά μια πιθανή υποτροπή του καρκίνου μπορεί να οδηγήσει στην αιφνίδια κατάρρευση του ψυχισμού που τότε αποκαλύπτεται ότι λειτουργούσε οριακά. Το ίδιο μπορεί να συμβεί εάν η ασθενής αντιμετωπίσει ταυτόχρονα ψυχοπιεστικές συνθήκες προερχόμενες από διαφορετικές κατευθύνσεις. Με άλλα λόγια, η συνθήκη κατά την οποία δεν πενθείται εκείνο που οφείλουμε να πενθήσουμε (διότι κάτι χάθηκε), μας κάνει ευάλωτους. Δεν διαθέτουμε τις αναγκαίες εφεδρείες, που επανακτούμε όταν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να πενθήσει υγιώς. Προσοχή λοιπόν στην τακτική των «θετικών σκέψεων» που όταν γίνονται με έναν μηχανιστικό ή ψυχαναγκαστικό τρόπο, βλάπτουν τον ψυχισμό περισσότερο απ’ ό,τι τον ωφελούν.

4.         Τέλος, η καλύτερη εκδοχή είναι εκείνη, όπου η γυναίκα θα μπορέσει, όταν είναι κατάλληλος ο χρόνος, να πενθήσει το στήθος που έχασε και να κάνει μια σταδιακή προσπάθεια να συμφιλιωθεί με την νέα κατάσταση. Είναι φανερό πως εδώ το επίθετο «καλύτερη» δεν σημαίνει «ευχάριστη». Όπως κάθε πένθος για πρόσωπα στον εξωτερικό κόσμο, έτσι και το εσωτερικό πένθος αποτελεί μια επώδυνη διαδικασία που απαιτεί χρόνο και ψυχική προσπάθεια.

Με βάση τα παραπάνω, προκύπτει αυτονόητα, ότι θα ήταν ωφέλιμο για την ασθενή να έχει την μέγιστη δυνατή βοήθεια σε αυτό που αντιμετωπίζει. Από την μία, στο σωματικό επίπεδο, τα πράγματα, αν και δεν είναι εύκολα, είναι τουλάχιστον αρκετά συγκεκριμένα. Από την άλλη, στο ψυχικό επίπεδο, η στήριξη μπορεί να παίξει κρίσιμο ρόλο. Είναι άλλωστε γνωστό ότι όπως και σε όλες (ή τουλάχιστον τις περισσότερες) σωματικές ασθένειες, η πρόγνωση βελτιώνεται ανάλογα με την ψυχική διάθεση του ασθενούς. Το ίδιο ισχύει και αντίστροφα, και πιθανώς, δεν είναι τυχαίες κάποιες εκφράσεις που έχουμε στην γλώσσα μας και συσχετίζουν την παρατεταμένη κακή ψυχική υγεία με την εμφάνιση (ή υποτροπή) του καρκίνου.

Επομένως, ο θεράπων ιατρός, οφείλει να εκτιμήσει τις ψυχικές δυνατότητα της γυναίκας  με την οποία θα συνεργαστεί για πολύ καιρό.

Υπάρχουν λοιπόν περιπτώσεις όπου είναι προτιμότερο να ζητήσει βοήθεια από κάποιον άλλον, που θα έχει αποστολή να αναλάβει εκείνα τα ζητήματα που άπτονται της ψυχικής σφαίρας. Τέτοιες είναι, εάν κρίνει ότι

1-     ο ίδιος δεν διαθέτει αρκετή εμπειρία να κάνει μια τέτοια εκτίμηση

2-     όταν αντιλαμβάνεται πως το άτομο είναι κάπως εύθραυστο ή

3-     όταν καταλαβαίνει ότι το περιβάλλον της ασθενούς δυσκολεύει την δική του εργασία

Μια τέτοια οργανωμένη αντιμετώπιση, θα αυξήσει σίγουρα την συνεργασία της ασθενούς και του περιβάλλοντος και, ενδεχομένως, θα βελτιώσει την αποτελεσματικότητα της θεραπευτικής προσπάθειας.

Στο επίπεδο της ψυχολογικής στήριξης, μάλλον δεν μπορούν να δοθούν αυτό που θα λέγαμε «γενικές οδηγίες», αφού η κάθε περίπτωση είναι διαφορετική και επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες όπως αναφέρθηκε νωρίτερα.

Πιο προφανή είναι εκείνα που καλό είναι να αποφεύγονται και όπως αναφέρθηκαν νωρίτερα είναι η «άρνηση», η «φυγή στην υγεία», και η «μόνωση του συναισθήματος». Φυσικά, είναι αλήθεια ότι ο καθένας μας, πάντοτε θα αντιδράσει σε μια δυσκολία με τον καλύτερο τρόπο που μπορεί. Κανείς δεν θέλει να βλάψει τον εαυτό του. Επειδή όμως πρόκειται για μια ιδιαίτερα δύσκολη δοκιμασία, καλό είναι να αναγνωρίζουμε ότι κάτω από πιεστικές συνθήκες οι περισσότεροι αγχώνονται και αντιδρούν εσφαλμένα.

Είναι σίγουρο ότι σήμερα, η ιατρική επιστήμη διαθέτει αρκετά μέσα ώστε να υπάρχει θετική πρόγνωση για πολλές περιπτώσεις. Υπάρχει λοιπόν περιθώριο αισιοδοξίας, έστω και αν σε πρώτο χρόνο, το άκουσμα της λέξης «καρκίνος» τρομάζει. Αυτό, έχει σημασία να τονιστεί, διότι επιτρέπει εσωτερικά να κινητοποιηθούν εκείνες οι ψυχικές δυνάμεις που θα οδηγήσουν στην καλύτερη δυνατή προσαρμογή.

Σημαντικό είναι να ενισχυθούν, κατά το δυνατόν, οι θετικές πλευρές της προσωπικότητας και οι σχέσεις εκείνες που βασίζονται σε βαθιά συναισθήματα ώριμης αγάπης και πραγματικής φροντίδας.

Σήμερα, στα μεγάλα αστικά κέντρα, υπάρχουν κατά κανόνα ομάδες υποστήριξης αποτελούμενες από άλλες γυναίκες που ήρθαν αντιμέτωπες με την νόσο και βοηθούν σε πολλούς τομείς.

Εάν χρειαστεί η παρέμβαση του ψυχιάτρου, καλό είναι να μην καθυστερήσει η παραπομπή. Σε κάποιο βαθμό, οι ψυχικές ασθένειες μοιάζουν με τον καρκίνο, αφού όταν παραμείνουν για πολύ καιρό χωρίς θεραπεία, διηθούν τις υγιείς πλευρές της προσωπικότητας και η αντιμετώπισή τους γίνεται όλο και δυσκολότερη.

Στο ψυχιατρικό επίπεδο, η άμεση αντιμετώπιση περιλαμβάνει τα κατάλληλα φάρμακα στις βαρύτερες περιπτώσεις ενώ στις ελαφρότερες, ανάλογα με τις συνθήκες, θα βοηθήσουν υποστηρικτικές και γνωσιακού τύπου παρεμβάσεις.  

Η ψυχοθεραπεία ενδείκνυται εφ’ όσον το επιθυμεί η ασθενής και ο ειδικός κρίνει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να βοηθήσει είτε την ασθενή είτε κάποιο σημαντικό άτομο στο περιβάλλον της.

Επίλογος:

Ως ιατροί γνωρίζουμε ότι η επιστήμη μας έχει κάνει προόδους και υπάρχουν θετικές προοπτικές εκεί που παλιότερα είμασταν ανήμποροι. Ως ασθενείς, οφείλουμε να υπερβούμε τις προκαταλήψεις και τους φόβους μας σχετικά με την ασθένεια και την θεραπεία.  

Τρίπολη, Φεβρουάριος 2017